Chung thân không giảm án: Hình phạt có sức răn đe cao hơn tử hình?

 

( Luật sư Vũ Ngọc Dũng - Giám đốc công ty Luật 911)

I. Đặt vấn đề

Tử hình từ lâu được xem là hình phạt nghiêm khắc nhất trong hệ thống hình pháp, nhằm loại bỏ vĩnh viễn những cá nhân gây nguy hại đặc biệt nghiêm trọng cho xã hội. Tuy nhiên, trong tiến trình cải cách tư pháp hiện nay ở Việt Nam, xu hướng giảm thiểu áp dụng án tử hình đang được thúc đẩy mạnh mẽ. Một đề xuất nổi bật là thay thế tử hình bằng hình phạt tù chung thân không xét giảm án đối với một số tội danh đặc biệt nghiêm trọng.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu hình phạt tù chung thân không giảm án có thực sự hiệu quả hơn tử hình trong việc răn đe và phòng ngừa tội phạm? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các căn cứ pháp lý, chính sách hình sự và thực tiễn thi hành để lý giải tại sao hình phạt chung thân không xét giảm án, trong một số trường hợp, có thể mang tính răn đe mạnh hơn, hiệu quả phòng ngừa cao hơn so với án tử hình.

---

II. Tử hình và chung thân không giảm án: So sánh khái niệm và bản chất

1. Tử hình: Tước bỏ quyền sống

Theo Điều 40 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), tử hình là hình phạt đặc biệt chỉ áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Về bản chất, đây là hình phạt tước bỏ quyền sống, một quyền con người cơ bản theo Hiến pháp và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, như Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR).

2. Chung thân không xét giảm án: Cách ly vĩnh viễn khỏi xã hội

Khác với tử hình, hình phạt tù chung thân không xét giảm án duy trì sự tồn tại sinh học của người phạm tội nhưng loại bỏ vĩnh viễn quyền tự do, không cho cơ hội tái hòa nhập cộng đồng. Đây là hình phạt nghiêm khắc không kém, với cường độ dài hơn, ảnh hưởng tâm lý nặng nề hơn và tác động lâu dài hơn đến cả người phạm tội lẫn xã hội.

---

III. Những lý do vì sao chung thân không giảm án có thể răn đe mạnh hơn tử hình

1. Tác động tâm lý kéo dài và dày vò hơn

• Tử hình là kết thúc sinh học nhanh chóng. Trong một số trường hợp, người phạm tội sẵn sàng chấp nhận tử hình như một "lối thoát" khỏi sự trừng phạt kéo dài, đặc biệt trong các vụ án kinh tế, tham nhũng.

• Ngược lại, tù chung thân không giảm án buộc người phạm tội sống trong sự cô lập, giằng xé, ân hận và bị xã hội tách biệt hoàn toàn, kéo dài hàng chục năm cho đến cuối đời. Tác động này có thể mạnh mẽ hơn và nhân đạo hơn so với cái chết tức thì.

2. Hiệu quả phòng ngừa tội phạm cao hơn

• Các nghiên cứu tội phạm học hiện đại cho thấy khả năng bị bắt, bị xử lý và bị giam giữ lâu dài có tác dụng răn đe lớn hơn bản thân án tử hình.

• Hình phạt chung thân không xét giảm án gửi thông điệp rõ ràng rằng: người phạm tội sẽ mất vĩnh viễn tự do mà không có cơ hội chuộc lỗi hay trở lại xã hội, làm tăng tính răn đe thực tế, đặc biệt với các tội phạm có yếu tố kinh tế như tham nhũng, rửa tiền, buôn bán ma túy.

3. Tránh nguy cơ oan sai không thể khắc phục

• Tử hình là hình phạt không thể đảo ngược nếu xảy ra sai sót. Trong khi đó, hình phạt tù chung thân vẫn cho phép hệ thống tư pháp có cơ hội sửa sai nếu phát hiện oan, sai.

• Trường hợp Lý Nguyễn Chung và nhiều vụ oan khác từng gây chấn động, cho thấy nguy cơ không thể phục hồi của hình phạt tử hình nếu lỡ áp dụng sai.

4. Phù hợp với xu hướng quốc tế và chuẩn mực nhân quyền

• Việt Nam là thành viên ICCPR, trong đó khuyến cáo chỉ áp dụng án tử hình cho tội phạm đặc biệt nghiêm trọng và hướng đến thu hẹp tiến tới xóa bỏ.

• Việc thay thế tử hình bằng hình phạt chung thân không xét giảm án giúp Việt Nam tiệm cận chuẩn mực nhân quyền quốc tế, đồng thời duy trì sức mạnh răn đe và phòng ngừa.

---

IV. Vấn đề kỹ thuật pháp lý và điều kiện đảm bảo hiệu lực của chung thân không giảm án

1. Quy định rõ nguyên tắc "không giảm án" trong pháp luật

• Cần quy định cụ thể trong BLHS và các văn bản hướng dẫn rằng: đối với các tội danh đặc biệt nghiêm trọng được miễn tử hình, hình phạt tù chung thân là hình phạt chung thân không được giảm án dưới bất kỳ hình thức nào.

• Điều này đảm bảo tính nghiêm khắc tương đương tử hình, tránh tình trạng lợi dụng chính sách nhân đạo để xin giảm nhẹ.

2. Tăng cường giám sát, thực thi nghiêm ngặt

• Cần xây dựng cơ chế kiểm soát chặt chẽ thi hành hình phạt tù chung thân không xét giảm án: không ân xá, không tha tù trước thời hạn, không đặc xá cho các trường hợp này.

• Việc tổ chức giam giữ cần đảm bảo tách biệt và hạn chế quyền lợi phù hợp với tính chất nghiêm khắc của hình phạt.

3. Cơ chế xử lý đặc biệt: Trường hợp có khắc phục hậu quả

• Có thể xem xét áp dụng cơ chế “tù chung thân có xét giảm án” trong một số điều kiện đặc biệt (ví dụ: nộp lại tài sản, hợp tác điều tra...) như quy định tại khoản 3 Điều 40 BLHS, nhưng cần minh bạch và chặt chẽ.

---

V. Kết luận

Hình phạt tù chung thân không xét giảm án, nếu được thiết kế và thi hành nghiêm túc, có thể trở thành một công cụ pháp lý hữu hiệu hơn cả án tử hình trong việc răn đe, phòng ngừa tội phạm và thể hiện tính nhân đạo của pháp luật hiện đại. Việc chuyển đổi từ tử hình sang hình phạt này không những phù hợp với cam kết quốc tế của Việt Nam mà còn đảm bảo hài hòa giữa tính nghiêm khắc – nhân đạo – công bằng – khả thi trong hệ thống pháp luật hình sự.