Phần 3: " Mối quan hệ giữa minh bạch thể chế và phát triển kinh tế tư nhân, khoa học công nghệ, hội nhập quốc tế"

1. Định nghĩa thể chế

Thể chế (Institution) là một khái niệm quan trọng trong khoa học xã hội và kinh tế học, được hiểu theo nhiều cách khác nhau tùy theo trường phái lý luận và bối cảnh nghiên cứu.

• Theo Douglas North (1990), một trong những học giả hàng đầu về kinh tế học thể chế, thể chế là "các quy tắc chính thức và không chính thức quy định hành vi của các cá nhân và tổ chức trong xã hội"¹. Thể chế bao gồm luật pháp, các quy định, chuẩn mực xã hội, truyền thống và các cơ chế thực thi nhằm duy trì trật tự xã hội và giảm chi phí giao dịch.

• Trong luật học, thể chế được coi là tập hợp các quy phạm pháp luật và cơ cấu tổ chức quyền lực tạo nên bộ khung pháp lý cho hoạt động quản lý, điều hành và vận hành xã hội, Nhà nước, và các quan hệ kinh tế - xã hội.

• Tổ chức hợp pháp (formal institution) là phần thể chế thể hiện rõ qua các luật lệ, quy định, bộ máy nhà nước, trong khi thể chế không chính thức (informal institution) bao gồm các thói quen, chuẩn mực xã hội, văn hóa, tạo nên các quy tắc vận hành không chính thức.

 

2. Nội hàm thể chế

Thể chế bao gồm hai yếu tố cơ bản:

2.1. Quy tắc, chuẩn mực (Rules and Norms)

• Là những quy định pháp lý (luật, nghị định, quyết định), cũng như các chuẩn mực văn hóa - xã hội ảnh hưởng đến hành vi của các chủ thể trong xã hội.

• Các quy tắc này định hướng, giới hạn và điều chỉnh các hành vi, tạo ra sự ổn định và dự đoán được trong giao dịch xã hội, kinh tế.

2.2. Cơ cấu tổ chức thực thi (Enforcement Mechanisms)

• Bao gồm các tổ chức nhà nước như cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp; các tổ chức giám sát, thanh tra; và các thiết chế xã hội khác như truyền thông, xã hội dân sự.

• Chức năng của cơ cấu tổ chức là đảm bảo việc tuân thủ các quy tắc, xử lý vi phạm và tạo điều kiện để các quy tắc vận hành hiệu quả.

3. Các loại thể chế

• Thể chế chính thức (Formal institutions): Các quy định pháp luật được ban hành, có tính ràng buộc, như Hiến pháp, luật, nghị quyết, quy định hành chính.

• Thể chế không chính thức (Informal institutions): Các tập quán, truyền thống, chuẩn mực xã hội, văn hóa, phong tục, tác động đến hành vi nhưng không được quy định bằng văn bản pháp lý.

4. Vai trò của thể chế

• Thể chế là khung pháp lý và môi trường xã hội để các cá nhân, tổ chức hoạt động hiệu quả.

• Thể chế ổn định giúp giảm chi phí giao dịch, tạo lòng tin và sự dự đoán trong quan hệ xã hội, kinh tế.

• Thể chế minh bạch, công bằng là điều kiện tiên quyết để phát triển kinh tế tư nhân, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và hội nhập quốc tế.

IV. ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ THỰC THI MINH BẠCH THỂ CHẾ Ở VIỆT NAM

1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về minh bạch thể chế

1.1. Bổ sung, sửa đổi các quy định về tiếp cận thông tin

• Cần mở rộng phạm vi thông tin phải công khai, đặc biệt các thông tin liên quan đến dự án đầu tư, ngân sách, chính sách thuế, môi trường đầu tư.

• Xây dựng chế tài nghiêm khắc đối với các cơ quan, tổ chức không thực hiện công khai hoặc cung cấp thông tin sai lệch, gây thiệt hại cho người dân, doanh nghiệp.

1.2. Tăng cường quy định về tham vấn xã hội và lấy ý kiến nhân dân trong xây dựng pháp luật

• Phải quy định rõ hơn về phương thức lấy ý kiến đa chiều, đảm bảo sự tham gia của các nhóm lợi ích khác nhau, bao gồm doanh nghiệp tư nhân, các tổ chức khoa học, xã hội dân sự.

• Khuyến khích sử dụng các nền tảng công nghệ thông tin để tăng tính tương tác, minh bạch.

1.3. Củng cố quyền và trách nhiệm của các cơ quan kiểm soát độc lập

• Tăng cường quyền hạn và tính độc lập của Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước, Ủy ban Kiểm tra Trung ương để giám sát, xử lý các vi phạm liên quan đến minh bạch thể chế.

1.4. Hoàn thiện các quy định về minh bạch trong quản lý tài chính công và đầu tư công

• Phát triển quy định công khai, minh bạch toàn bộ quy trình từ chuẩn bị, thẩm định, phê duyệt, triển khai đến thanh tra, kiểm toán các dự án đầu tư công.

• Đưa ra cơ chế kiểm soát xã hội mạnh mẽ, minh bạch trong sử dụng ngân sách, tránh thất thoát và lãng phí.

1.5. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và cơ chế hỗ trợ đổi mới sáng tạo

• Quy định rõ ràng, minh bạch hơn về quy trình đăng ký, bảo hộ và xử lý tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ để tạo môi trường thuận lợi cho khoa học công nghệ phát triển.

---

2. Nâng cao năng lực thực thi và giám sát minh bạch thể chế

2.1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ, công chức về minh bạch và phòng chống tham nhũng

• Tổ chức các khóa đào tạo thường xuyên để nâng cao nhận thức và kỹ năng thực thi pháp luật về minh bạch.

2.2. Phát triển hệ thống công nghệ thông tin hỗ trợ công khai, minh bạch

• Áp dụng các nền tảng số để công khai thông tin, quản lý quy trình hành chính, giúp người dân và doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận và giám sát.

2.3. Khuyến khích sự tham gia của xã hội dân sự, truyền thông và cộng đồng doanh nghiệp trong giám sát thể chế

• Thiết lập các kênh tiếp nhận phản ánh, góp ý, kiến nghị của người dân, doanh nghiệp về minh bạch trong hoạt động công quyền.

2.4. Thiết lập cơ chế xử lý nhanh, hiệu quả các vi phạm minh bạch thể chế

• Cần có các chế tài đủ mạnh nhằm xử lý kịp thời các hành vi vi phạm, qua đó tạo tính răn đe và nâng cao trách nhiệm giải trình.

---

3. Tăng cường hợp tác quốc tế trong phát triển minh bạch thể chế

3.1. Học hỏi kinh nghiệm các nước trong xây dựng và thực thi minh bạch thể chế

• Tích cực tiếp nhận các mô hình quản trị minh bạch, minh bạch hóa quy trình hành chính và giám sát xã hội từ các nền kinh tế phát triển.

3.2. Thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế về minh bạch và pháp quyền trong các hiệp định thương mại

• Đảm bảo tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế nhằm nâng cao uy tín và khả năng cạnh tranh của Việt Nam.

---

4. Tăng cường nhận thức xã hội về vai trò của minh bạch thể chế

• Tuyên truyền nâng cao nhận thức về quyền tiếp cận thông tin, trách nhiệm công dân trong giám sát hoạt động công quyền.

• Phát triển các chương trình giáo dục pháp luật minh bạch thể chế từ cấp phổ thông đến đại học.

 

Việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực thực thi minh bạch thể chế không chỉ là yêu cầu về pháp lý mà còn là tiền đề để phát triển kinh tế tư nhân bền vững, thúc đẩy khoa học công nghệ và hội nhập quốc tế hiệu quả. Đây là một nhiệm vụ chính trị trọng tâm, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ của hệ thống chính trị, doanh nghiệp và xã hội dân sự.

 

V. KẾT LUẬN

Minh bạch thể chế là nền tảng pháp lý và quản trị công quan trọng, có vai trò quyết định đến sự phát triển bền vững của kinh tế tư nhân, khoa học công nghệ và hội nhập quốc tế tại Việt Nam. Qua phân tích lý luận và thực trạng pháp luật, có thể nhận thấy:

1. Minh bạch thể chế giúp bảo đảm quyền sở hữu tài sản, giảm chi phí không chính thức, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và nâng cao hiệu quả hội nhập quốc tế.

2. Thực tiễn pháp luật và thực thi minh bạch thể chế ở Việt Nam còn nhiều hạn chế như chưa đảm bảo quyền tiếp cận thông tin đầy đủ, quy trình xây dựng pháp luật và hành chính chưa thực sự minh bạch, biểu hiện quan liêu, nhũng nhiễu còn phổ biến.

3. Các khoảng trống pháp lý và thiếu tính ràng buộc trong pháp luật tạo ra những kẽ hở làm giảm hiệu quả của minh bạch thể chế, ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển kinh tế tư nhân, khoa học công nghệ và khả năng hội nhập quốc tế của Việt Nam.

4. Giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực thực thi, phát huy vai trò của xã hội dân sự và truyền thông, tăng cường hợp tác quốc tế là yêu cầu cấp bách, cần sự quyết tâm của toàn bộ hệ thống chính trị.

Bài viết kỳ vọng sẽ góp phần làm rõ tầm quan trọng và đề xuất các bước đi khả thi nhằm nâng cao minh bạch thể chế, phục vụ mục tiêu phát triển đất nước theo hướng bền vững, hiện đại và hội nhập sâu rộng.

Tài liệu tham khảo

1. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2016). Luật Tiếp cận thông tin số 104/2016/QH13. Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.

2. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2015). Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật số 80/2015/QH13. Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.

3. Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam. (2017). Nghị quyết số 59-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, nâng cao hiệu quả công tác quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước. Hà Nội.

4. Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương (CIEM). (2023). Báo cáo Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) năm 2023. Hà Nội.

5. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2018). Luật Thanh tra số 56/2010/QH12, sửa đổi bổ sung năm 2018. Hà Nội.

6. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2015). Luật Kiểm toán Nhà nước số 56/2015/QH13. Hà Nội.

7. Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2018). Nghị định số 15/2018/NĐ-CP về công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan nhà nước. Hà Nội.

8. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. (2020). Luật Đầu tư số 61/2020/QH14, sửa đổi, bổ sung ngày 17/06/2020. Hà Nội.

9. Transparency International. (2023). Báo cáo chỉ số cảm nhận tham nhũng toàn cầu (CPI). Berlin.

10. Trần Văn Tài. (2024). "Minh bạch thể chế và phát triển kinh tế tư nhân tại Việt Nam". Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế, (2), 35-48.

11. Nguyễn Thị Thu Hà. (2023). "Pháp luật về sở hữu trí tuệ và thúc đẩy đổi mới sáng tạo". Tạp chí Khoa học và Phát triển, (4), 102-118.

12. Bộ Ngoại giao Việt Nam. (2023). Báo cáo thực thi các cam kết thương mại trong Hiệp định EVFTA. Hà Nội.

 

Note: North, D. C. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press.